Aquaristiek – Vloek of zegen?

Dominique Adriaens – Hoofddocent Vakgroep Biologie (Universiteit Gent)

Voorwoord van de Redactie.

Dit artikel is verschenen in Aquariumwereld van september 2007. Het zorgde meteen voor de nodige ophef.

Prof.Adriaans wil er de nadruk opleggen dat wij als liefhebbers ons er meer bewust van moeten zijn dat we met “levende materie” bezig zijn. Wij hebben er dan ook de verantwoordelijkheid over.

ReefSecrets is er om de liefhebber te helpen zijn dieren onder de beste omstandigheden te helpen houden door het verstrekken van zoveel mogelijk informatie.

Foto : Robertus.

Iedereen kent wel iemand die een aquarium in huis heeft, of heeft zelf een aquarium in de woonplaats. Zeer weinig mensen zullen zich niet aangesproken voelen door de kleurenpracht, de brede waaier aan vormen, de verschillende gedragingen, enz. die kunnen worden bewonderd in deze aquaria. Het is dan ook niet verwonderlijk dat achter het succes van deze aquaria er een industrie schuilt die een miljarden 'business' is. Fervente aquarianen, die zich de moeite niet sparen om informatie te verzamelen over de vissen die ze thuis in hun bak hebben zwemmen, hebben een idee waar de vissen leven en in welk biotoop ze kunnen worden teruggevonden. Dit is spijtig genoeg niet altijd het geval, en veel mensen staan niet stil bij wat de implicaties zijn van het kopen en houden van die mooie visjes in een aquarium.

Toch zou men er even moeten bij nadenken, vooraleer men overweegt een aquarium en aquariumvissen aan te schaffen. Het systeem dat de aquaristiek behelst, heeft namelijk een beduidend grote, negatieve impact, waarvan de meeste mensen, zowel amateurs als specialisten, zich niet bewust zijn. De oorzaak van het probleem situeert zich in essentie bij de mentaliteit en de houding van de aquariumliefhebber, die onbewust het systeem van de commerciële aquariumvishandel onderhoudt. Deze handel zelf is de ware boosdoener, dus diegene die de rechtstreekse schade toebrengt aan het biotoop en de biodiversiteit van vissen en andere dieren.

Het is dan ook belangrijk dat zowel de beginnende als de bedreven aquarianen bewust worden gemaakt van dergelijke negatieve invloeden. Ik ben er van overtuigd dat de bedreven aquariaan, en dus de echte liefhebber, de eerste zal zijn die dergelijke negatieve zaken zal erkennen, indien deze effectief bestaan. Ze zullen desgevolgend ook de eerste zijn die zullen trachten te vermijden dat ze hiervoor zelf verantwoordelijk zijn. Deze echte liefhebbers, die veelal georganiseerd zijn binnen aquariumverenigingen, hebben in de remediëring tegen deze negatieve aspecten dan ook een veel belangrijkere taak dan men zou vermoeden (en dat ze misschien zelf vermoeden).

Het is mijn overtuiging dat de aquaristiek een positieve zaak is en moet zijn. Het is hét uitgesproken medium om mensen bewust te maken van de biodiversiteit en de gevoeligheid van dit systeem. Een dergelijke, positieve aquaristiek kan echter pas bestaan indien getracht wordt om de negatieve aspecten in de mate van het mogelijke te vermijden. Wat in deze tekst volgt is dus een overzicht en argumentatie over wat deze negatieve aspecten zijn van de aquaristiek (contra's) en wat de echte aquarianen er kunnen en zouden moeten aan doen om de aquaristiek 'clean' te houden. Dit kan leiden tot enkele positieve aspecten van de aquaristiek (pro's).

Ik wil hierbij toch duidelijk stellen dat met dit overzicht het niet de bedoeling is om gewoon maar kritiek te uiten op de aquaristiek. De aquaristiek is een zéér belangrijke, maatschappelijke en ecologische functie toegekend, maar dit kan enkel indien diezelfde aquaristiek weinig of niet belastend is voor dat ecologisch systeem dat het representeert. Een ander punt is dat in de meeste gevallen niet de aquarianen de rechtstreekse boosdoeners zijn, maar eerder de commerciële tussenschakels tussen aquarianen en vissers, die worden onderhouden door deze aquarianen. De 'beschuldigende' vinger gaat dus vooral uit naar deze schakels. Het zijn echter de aquarianen zelf die dit systeem kunnen veranderen (aangezien zij het onderhouden), wat mogelijk is door een mentaliteitswijziging in hun visie over wat aquaristiek zou moeten zijn. Met deze synthese is het dus enkel mijn bedoeling die mensen die een verschil kunnen maken, de juiste informatie te verschaffen en er op te wijzen wat de negatieve punten zijn en wat er zou kunnen worden aan gedaan. Ik ben zelf ook jaren fervent aquariaan geweest en sta dus heel positief tegenover aquarianen en de aquaristiek, maar enkel indien die echt bewust wordt toegepast.

Foto Bas Arentz

Er is een tamelijke brede waaier aan houdingen en handelingen die aan de basis liggen van de negatieve kant van de aquaristiek. Een aantal van die zaken zijn te wijten aan het feit dat men gewoonweg niet stil staat bij wat er allemaal aan vooraf gegaan is op het moment dat men bijvoorbeeld een nieuw visje in een aquarium gooit. Dat visje komt niet uit het niets, en is ook niet zomaar een verhandeld produkt. Dat moet men bijvoorbeeld ook beseffen als men uiteindelijk van dat visje af wil, omdat men andere visjes zou willen. Er zijn ook punten van kritiek te uiten op de handelingen die gepaard gaan met het niet en het juist wel ervaren zijn in het bedrijven van de aquaristiek.

Ethische aspecten

Het manipuleren van dieren wordt veelal vanuit een ethisch oogpunt in vraag gesteld, en terecht. Het is noodzakelijk dat men steeds een kritische houding blijft innemen, om niet tot een patroon te vervagen van onverantwoord houden en behandelen van dieren. Dit geldt dus voor de aquaristiek. Verschillende aspecten van de aquaristiek kunnen vanuit een ethisch standpunt in vraag worden gesteld, iets waarvan iedere aquariaan zich zou bewust moeten zijn. Enkele voorbeelden zijn: (1) wildvang van vissen, (2) transport van vissen, (3) verkopen van vissen, (4) houden van vissen, en (5) kweken van vissen.

1.     Wildvang

Los van de ecologische impact van de wildvang (zie verder), is er ook een ethisch geladen impact. Men kan zich namelijk de vraag stellen of het wel ethisch verantwoord is om vissen te vangen door gebruik te maken van bepaalde vangsttechnieken, zoals cyanide en dynamiet (zie verder). Vissen die bijvoorbeeld in de Amazone worden gevangen met schepnetten, worden op een ethisch veel beter verantwoordbare manier gevangen dan de tropische koraalvissen in de Indische Oceaan, die via zeer desastreuze vangsmethodes worden gevangen (zie verder).

2.     Transport

Foto Reef-Corner.

Tegenwoordig, en reeds sedert decennia, is het geen enkel probleem om vissen te kopen die van over de gehele wereld afkomstig zijn. Deze vissen geraken natuurlijk niet zomaar in de handelszaken, maar hebben een hele reeks transporten achter de rug. Elk van deze behandelingen is zéér stresserend voor deze vissen, wat tevens aan de basis ligt van de grote mortaliteit die de handel in siervissen kent. Tussen het gevangen worden in zijn natuurlijk biotoop en het terecht komen in uw aquarium, kan een vis namelijk niet minder dan 21 stresserende behandelingen ondergaan (Lim, 2001). Dit houdt onder meer in: opjagen en vangen zelf (vissen worden hierbij veelal beschadigd door de netten of vergiftigd door cyanide); tijdelijk overbrengen in kleine reservoirs (waar ze met grote aantallen en andere soorten samen zitten); langdurig transport van de vangstplaats naar de groothandelaars-exporteurs (al dan niet via tussenhandelaars), waar de vissen terug worden overgebracht in containers en vaten; voorbereiden van de vissen voor luchttransport (impliceert uithongeren, selecteren van vissen per soort en grootte); overbrengen van vissen in transportzakken (waarbij ze gestockeerd worden aan zéér hoge densiteiten); voorbereiden van de zakken voor transport (allerlei stoffen, zoals antibiotica, verdovingsmiddelen, ammoniak-onttrekkende mineralen, zouten en vitamines worden toegediend); transport naar de luchthaven; langdurig transport (via de lucht (gaat gepaard met een temperatuursdaling van bv. 27°C tot 20-22°C en schommelende luchtdruk (gewoonlijk worden de vissen reeds vóór het transport geaklimatiseerd aan deze lagere temperatuur), en een toenemende verzuring van het water door CO₂-productie door de vissen); verblijf in douane voor controle tegen handel in illegale diersoorten; opnieuw transport naar de groothandelaar-importeur; terug sorteren en overbrengen in aquaria (in water met nieuwe watersamenstelling) (de duur tussen verpakking in Singapore en uitpakken bij een groothandelaar in de VS kan tot 48 h duren); na acclimatisatie en quarantaine, terug verpakking en transport naar kleinhandelaars; terug uitpakken en opnieuw in andere waterkwaliteit; vangen en verpakking voor de aquariaan die de vis koopt tot uiteindelijk het overbrengen in opnieuw andere waterkwaliteit.

3.     Verkopen

Foto: Reef-Corner

Men dient zich de vraag stellen of het ethisch verantwoord is om levende wezens te verkopen. Namelijk, wie zijn wij om die dieren te vangen in hun biotoop, deze dan maar als onze eigendom te beschouwen en deze te verhandelen. Dit is een filosofisch gezonde maar vrijwel onbeantwoordbare vraagstelling. Toch kan men zich terecht de vraag stellen in de aquaristiek of het nog ethisch verantwoord is om vissen te verkopen, als dit gepaard gaat met amateurisme voor het houden ervan (zie verder). Het doorspoelen van een goudvis door het toilet was vroeger misschien schering en inslag, maar is nu hopelijk verminderd omdat men dit minder ethisch verantwoord vindt. Het blijven kopen (en dus verkopen) van vissen omdat ze steeds maar doodgaan (omdat ze in de verkeerde omstandigheden worden gehouden door onwetendheid) is mijn insziens ook niet ethisch goed te praten. Hetzelfde geldt voor het verkopen van moeilijk houdbare soorten aan de eerste de beste aquariaan, wetende dat deze toch niet lang zullen leven. Dit zijn wél terechte, ethische vraagstellingen m.b.t. het verkopen van vissen binnen de aquaristiek.

4.     Houden

Elke echte aquariaan zal er steeds naar streven om zijn vissen in een zo passend mogelijke omgeving onder te brengen, ook al houdt dit in om bijvoorbeeld in de Hoge Venen kienhout uit te graven en wekelijks om osmosewater te rijden, kwestie van de discussen in een zo natuurlijk mogelijk biotoop onder te brengen. Toch moet men er steeds van bewust zijn dat een aquarium van zelfs 2 op 1 op 1 meter alles behalve een natuurlijk biotoop is.

Wildvang

Het op grote schaal wegvangen van de tropische aquariumvissen uit hun natuurlijk biotoop is één van de meest belastende factoren van de aquaristiek. De impact van de wildvang situeert zich op verschillende vlakken, zoals overbevissing, desastreuze vangstmethodes en de daaruitvolgende, enorm hoge mortaliteit die deze uiterst gevoelige vissen kennen tijdens het gehele proces van manipulaties.

5.     Overbevissing

Wereldwijd worden in de tropen op grote schaal aquariumvissen weggevangen uit hun natuurlijk biotoop. Een probleem is echter dat bij het vangen van dergelijke soorten enkel de vraag op de aquariummarkt het vangstbeleid bepaalt, en niet de ecologische factoren van die soorten, zoals bijvoorbeeld het zeer zeldzaam zijn van bepaalde populaties. Eén van de meest beviste regio's is deze rond de Rio Negro in Brazilië, die samen met de Rio Solimões Amazonerivier vormt. Jaarlijks worden in de Midden Rio Negro méér dan 20 miljoen vissen gevangen voor de aquaristiek (dus los van het aantal vissen dat voor consumptie wordt gevangen), wat zich bijvoorbeeld vertaalt in een bedrag van 3 miljoen US$ in 1997 (Chao & Prang, 1997). De visserij-industrie op aquariumvissen is dan ook één van de belangrijkste bronnen van inkomsten voor de lokale bevolking, die vooral op gang is gekomen na de stimulatie van het vangen van aquariumvissen door Herbert Axelrod in de jaren ‘50 in deze regio's (Axelrod, 2001). In Barcelos, dat het centrum vormt van de siervishandel in de Amazone-regio, leven niet minder dan 16 000 mensen. Méér dan 3000 mensen leven rechtstreeks van de visvangst, het merendeel is onrechtstreeks betrokken (ook talrijke kleine gemeenschappen langs de rivieren zijn hiervan afhankelijk). Het totaal aantal betrokkenen wordt op 80% geschat. De vishandel vormt nagenoeg 60%