Algemeen: 

Ze zijn de succesvolste groep onder de stekelhuidigen. Met meer dan 1200 levende soorten zijn de zeekomkommers dan ook de soortenrijkste groep. Neemt men de lichaamsmassa van alle bodembewoners voorkomend over de oppervlakte van alle oceanen dan vertegenwoordigen de zeekomkommers meer dan de helft van de mariene organismen. 

Ze kunnen reuzengroot zijn, langer dan twee meter en meer dan 10 kg wegen, of zo onbeduidend klein dat ze tussen de zandkorrels kunnen leven.

Men vindt ze vanaf de branding tot op diepten van 10 000 meter en meer.

De meeste soorten leven als volwassen dieren op of in de bodem, enkele soorten kunnen zelfs zwemmen.

Velen zijn grauw, lichtbruin of vuilroze van kleur, anderen zijn bontgekleurd. 

Twee dingen hebben ze echter allen gemeen, hun komkommerachtige verschijningsvorm en hun vreedzame levenswijze. 

Foto: Erik Paumen.

Lichaamsbouw: 

Bij de meeste Stekelhuidigen valt bij de eerste blik de vijfstralige symmetrie te herkennen zoals de vijf armen of de vijf lichaamsdelen. Bij de zeekomkommers vallen deze karakteristieken niet zo direct op. Ze hebben een echt voor- en achtergedeelte, niet enkel een boven- en ondergedeelte zoals bij de zeesterren en zee-egels. Hun kalkskelet, dat bv. bij de zee-egels het harde binnenpantser vormt, omgeeft niet hun hele lichaam doch is in verschillende elementen verdeeld die in de huid vergroeid zijn. 

De meeste zeekomkommers kruipen over de zeebodem. De beweging wordt verkregen zoals bij de zeesterren en zee-egels, met de voetjes in samenwerking met het watervatsysteem, doch slechts met de drie rijen voetjes die naar de bodem zijn gericht.

Deze drie spierbundels worden dan ook ingezet om de voortbeweging te verkrijgen. Overigens zijn het deze spierbundels die in Zuidoost Azië als "Trepang" worden gegeten. De voetjes en de spierbundels vormen samen de "kruipzool". De andere twee rijen voetjes zijn naar het vrije water gericht.

Het zenuwstelsel van de zeekomkommers is zeer primitief zoals bij de andere stekelhuidigen. Het omvat een zeer eenvoudig zenuwcentrum, geen echte hersenen en zeer weinig zintuigen. Voor hun voedingswijze en passief verdedigingssysteem hebben zeekomkommers geen complexe receptoren nodig. 

Holothuria edulis Foto: Ed Bierman

Thelenota ananas Foto: Bernard Dupont

Voedingswijze:

De mond van de zeekomkommers ligt aan de voorzijde, daar bevindt zich een krans van tentakels die uitgestulpt en ingetrokken kan worden en voor het opzoeken en opnemen van het voedsel verantwoordelijk zijn.

Deze tentakels kunnen zeer verschillend van vorm zijn, zo herkennen we boomvormige en schijfvormige tentakels, vertakt of gevederd.

De vorm is van de soort of het voedselspectrum afhankelijk.

Onmiddellijk achter de mondopening bevindt zich een kalkring gevormd door vijf met elkaar verbonden kalkplaatjes die de voordarm omringt, vergelijkbaar met de "lantaarn van Aristoteles" bij de zee-egels. Hierdoor zou op verwantschappelijke kenmerken tussen de twee groepen stekelhuidigen kunnen gewezen worden.

De darm verloopt zowat in het midden van het lichaam en vormt een holle buis die gans door het lichaam loopt tot aan de achterzijde waar hij als achterdarm uitmond. 

Vrijlevende zeekomkommers nemen hun voedsel op terwijl ze over de zeebodem kruipen. Ze zuigen dode organische partikels uit het sediment op en eten ook kleine diertjes en algen die tussen de zandkorrels leven, het zijn de "stofzuigers van de oceanen."

Andere soorten scheppen met hun schijfvormige, aan de rand met mondtentakels bezette bek, zand en modder binnen. Bij deze zg. sedimenteters kan men de kruipsporen opmerken die deze zeekomkommers achterlaten, en er als ploegvoren uitzien. Aan het einde van zulk spoor vindt men dan de zeekomkommer half ingegraven. In de nabijheid liggen dan gewoonlijk 1 cm dikke ronde "worsten" die ze uitgescheiden hebben. Het is het sediment dat van alle organisch materiaal is ontdaan.

Het gehalte aan organische voedingsbestanddelen is gering, zelf wanneer slechts weinig energie in snelle bewegingen wordt geïnvesteerd, betekent dit dat veel materiaal moet worden opgenomen en na vertering weer uitgescheiden, om de energiebehoefte te kunnen dekken.

Zo neemt een 20 cm lange zeekomkommer per jaar ongeveer 80 kilogram sediment op, dat is 250 gr. per dag.

Foto: Luc Loyen.

Sommige zeekomkommers hebben zich echter een andere vorm van voedselopname eigengemaakt. Deze zeekomkommers hebben een kroon van sterk vertakte tentakels rond de mondopening. Deze tentakels scheiden een slijm af waaraan het organisch materiaal maar ook eencellig plankton en algen blijven kleven. Zo vangen deze zeekomkommers organisch materiaal uit het vrije water. De tentakels worden dan ingetrokken en "afgelikt."

Terwijl de stofzuigers over de bodem kruipen, leven deze laatste soorten ingegraven in de bodem. 

De zeekomkommers zijn noch door een harde schaal, noch door stekels of grijpscharen beschermd. Men zou dan ook denken dat ze een gemakkelijke prooi vormen voor allerhande roofdieren. 

De meeste zeekomkommers zijn niet hulpeloos overgeleverd aan de aanvallen van rovers. Aan de einddarm bevinden zich kanalen die een kleverige stof afscheiden die voor vissen en andere zeedieren zoniet giftig, dan wel gevaarlijk is. Wanneer een rover een zeekomkommer vastgrijpt scheiden deze klieren onmiddellijk een stof af die op een "instant-klever" gelijkt en in zeewater onmiddellijk uithardt. De ongelukkige aanvaller heeft dan de handen (vinnen) vol om zich van deze stof te ontdoen. Andere zeekomkommers scheiden dan weer een stof af die niet kleeft maar uiterst giftig is. Na een confrontatie is bij de aanvaller de goesting snel over en laat hij deze "onderwatersigaren" voortaan links liggen.

Eventueel opgelopen verwondingen bij de zeekomkommer regenereren overigens binnen een dag.

De einddarm bezit nog een andere zeer belangrijke levensfunctie, hij dient namelijk ook voor de ademhaling. Aan de darmuitgang liggen verschillende dunhuidige uitlopers van het darmkanaal die met bloedvloeistof gevuld zijn en daar de zuurstof opnemen, namelijk de "waterlongen". Vandaaruit wordt de zuurstof via de bloedvloeistof naar de organen gevoerd. 

Voortplanting: 

Zeekomkommers bezitten slechts een enkel soort geslachtsorgaan in tegenstelling tot de zeesterren, slangsterren en zee-egels die hermafrodiet (tweeslachtig) zijn.

De testikels en eierstokken van de zeekomkommers vormen lange buizen die door gans het lichaam lopen. De monding ligt aan het kopgedeelte in de nabijheid van de mondtentakelkransen. Hier worden de ei- en spermacellen direct in het water uitgestoten. De dieren zijn slechts op bepaalde jaargetijden geslachtsrijp. Bij sperma-afgave richten de mannelijke dieren zich op en lozen een witte spermaband in het vrije water die met de stroming meedrijft. Eieren en sperma verenigen zich in het vrije water en de bevruchting wordt een feit.

Uit de bevruchte eieren groeien planktonische larven die men Auricularia-larven noemt. Aan de lichaamsranden zitten een soort wimpers die de larven in staat stellen zich voort te bewegen om voedsel te bemachtigen. De larven groeien en veranderen na een tijd in een ander groter larvestadium, de Doliolaria-larven. Ook deze larven zijn slechts enkele millimeter groot en leven tussen het plankton.

Sommige zeekomkommers bedrijven broedzorg, het zijn voornamelijk de zeer kleine soorten. De eieren ontwikkelen zich bij deze soorten onder de kruipzool en tussen de mondtentakels of nog in kleine broedbuideltjes in het lichaam.

Op het einde van de larvale fase doorlopen de jonge zeekomkommers een metamorfose die slechts een dag duurt. Daarna leven zeekomkommers voor de rest van hun bestaan in of op de bodem. 

Foto : Emőke Dénes, Pseudocolochirus violaceus

Besluit: 

Over de giftigheid van zeekomkommers in het zeewateraquarium is al veel geschreven. Meestal wordt de vergiftiging met een mechanische beschadiging van het dier in samenhang gebracht.

Hoe dan ook zeekomkommers zijn in elk aquarium tikkende tijdbommen, omdat ze bij onwelzijn of dood een gif afgeven, dat bij vissen de zuurstofopname in het bloed blokkeert. Dit gif is "Saponine". 

Het kan ook voorkomen dat zeekomkommers in het aquarium eieren afleggen. Dat doen ze niet omdat ze zich zo ongelooflijk goed voelen in onze aquaria, doch door bepaalde condities in het aquarium, vb. plotse daling van de temperatuur of bij voedselgebrek.

We moeten dat zien als een noodmaatregel van de natuur om het nakomelingschap te verzekeren, onder het motto: "We leggen nog gauw een ei, voor het te laat is!".

Deze geslachtsproducten kunnen in een aquarium het hele visbestand doden. Ook ongewervelde dieren kunnen hier veel nadeel van ondervinden. 

Voelt U zich toch geroepen om deze dieren in uw aquarium te verzorgen, let dan vooral op volgende punten:

- het overwennen van zeekomkommers dient zeer zorgvuldig te gebeuren, liefst met de druppelmethode.

- Zeekomkommers zijn stekelhuidigen en uitermate gevoelig voor pH, zoutgehalte en temperatuur.

- Zorg ook voor een enigszins organisch belast aquarium (Voedsel).

Jennes Rudy.