Portaalsite voor de échte zeeaquariaan

In vrijwel ieder zeeaquarium kom je ze tegen, vertegenwoordigers van die grote familie Acanthuridae. Het aanbod van geschikte soorten is groot. Als je hun lange termijn eisen opvolgt en hun een behoorlijke huisvesting geeft, blijven het de mooiste blikvangers in een rifaquarium.

De meest populaire is zeker de gele Zebrasoma flavescens, ijzersterk en altijd in de kijker. Wil je wat meer pit ? Dan kan je kiezen voor de hemelsblauwe Picassodokter : Paracanthurus hepatus. Je hebt het meer voor een klassieker ? Dan is de meest vreedzaamste, Ctenochaetus strigosus ook wel de Geeloogdokter genoemd, bijzonder geschikt. Wie wat geduld heeft kan op zoek gaan naar een Ctenochaetus hawaiiensis, een minder frequent aangeboden model die de zelfde eisen stelt als zijn voorganger. Die “hawaiiensis” zoals ze hem noemen, wordt zonder twijfel één van de mooiste dokters in uw aquarium. Zijn jeugdkleed is zeer aantrekkelijk en later als hij volwassen is, wordt het een zeldzame schoonheid die een blikvanger zal blijven.

  Foto Hans Peter: Acanthurus coeruleus                                                Foto Hans Peter : Zebrasoma xanthurum

Er is heel wat keuzemogelijkheid, sommigen kunnen best met meerdere exemplaren aangekocht worden en soms hoor je terecht de opmerking dat er in elk rifaquarium minstens één Doktersvis moet aanwezig zijn. Als dat ook uw mening is moet je zeker mijn ervaringen lezen.

De systematiek. 

Op de grote familiestamboom staat bovenaan de Orde Perciformes : de baarsachtigen waarin de suborde Acanthuridei de doktersvisachtigen een ruim aandeel hebben. De subfamilie Acanthuridae kende 4 Genera. 

Acanthurus

Ctenochaetus

Paracanthurus

Zebrasoma

Deze 4 namen klinken vertrouwd in de wandelgangen bij de liefhebbers van Doktersvissen. Om volledig te zijn moet daar nog de subfamilie Prionurinae nl. de Eenhoornvissen bij en de subfamilie Nasinae (Koekopvissen). Deze laatste hebben elk nog het genus Naso waaronder de Familie Zanclidae (Wimpelvissen) en Siganidae (Konijnvissen).

Foto Hans Peter: Siganus vulpinus (konijnvis)

Verder hebben we het uitsluitend over 4 families : Acanthurus, Ctenochaetus, Paracanthurus en Zebrasoma.  Een voorbeeld uit de eerste familie nl de A. Leucosternon kan je zonder twijfel als de moeilijkste EN de meest problematisch beschouwen. De familie Acanthurus herbergt die dokters die het meest aandacht vragen. Binnen die groep zijn in onze vereniging alleen met de A. lineatus, A. olivacus en A. sohal, in aquaria vanaf 2 meter, goede ervaringen bekend.

Veel meer goede ervaringen zijn bekend met Ctenochaetus, Paracanthusrus en Zebrasoma.

Hun verblijfplaats, uw Rifaquarium..

Doktersvissen zijn drukke zwemmers. Vandaar dat ze een groot aquarium eisen. Als het aquarium ingericht is als een dichte wand met enkel vooraan zwemruimte, dan voelen ze zich niet in hun natuurlijk doen. Beter is een groot aquarium met steenformaties waardoor of waarrond ze kunnen zwemmen. Als het nodig is moeten ze zich kunnen terugtrekken. Ze houden van ordeloze formaties met veel gaten en ruime spleten. 

  foto Hans-Peter : Acanthurus olivaceus.                                                      foto Hans-Peter : Zebrasoma desjardinii .


Je kan duidelijk observeren dat rust, hiërarchie en vrede in een groot zeeaquarium heerst als het interieur van stenen aan die voorwaarde voldoet.

Van belang is ook de waterkwaliteit. Deze is in een aquarium met rifbouwende steenkoralen meestal uitstekend. Vissen die in de natuur in openwater zwemmen, zijn gewoon aan een zeer laag bacteriegetal. Dit is een getal dat aangeeft hoeveel bacteriën per liter zeewater aanwezig zijn. In de meeste zeeaquaria is dat getal honderd tot duizend keer groter dan in de natuur. Een laag bacteriegetal kan je o.a. bereiken door het water te laten vloeien langs de wanden van een sterke UV-lamp. Deze methode is de laatste jaren in de vergeethoek geraakt en soms wordt een UV lamp beschuldigd van het doden van ook de “goede” bacteriën. Dat is de reinste onzin. Een UV lamp doodt geen bacteriën maar zorgt er voor dat hun DNA structuur hen niet meer toelaat te delen (vermenigvuldigen). Goede bacteriën die behulpzaam zijn bij de biologische afbraak, de nitrificatie of de denitrificatie zijn substraat gebonden en “zwemmen” niet door of langs de wand van de UV-lamp. Er zijn dus goede redenen om met een technisch hulpmiddel de natuur na te bootsen en de UV-lamp continu in bedrijf te houden.

  Foto : Jean-Paul Vandersteen Acanthurus pyroferus

 

Microbiologen van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) en het Marine Biological Laboratory (MBL) in Woods Hole, Verenigde Staten hebben vastgesteld dat er wel 20.000 verschillende soorten bacteriën in een liter zeewater zitten. De resultaten van het onderzoek zijn in aug 2006 gepubliceerd in het prestigieuze Amerikaanse tijdschrift 'Proceedings of the National Academy of Sciences' (PNAS). Een Nederlandstalige bespreking vind je op  http://www.nwo.nl/nwohome.nsf/pages/NWOA_6S9H54

 

 Foto: Jean-Paul Vandersteen : Acanthurus tennentii.

Er is trouwens nog een voordeel aan het gebruik van een UV-lamp. De lichtdoorlaatbaarheid van het water neemt toe en op zijn beurt is dat gunstig voor alg en wierengroei in de diepere regionen. Verder zal je nog overtuigd worden van de noodzaak aan die algengroei. Op dat fijne koraalzand groeien vele microscopische wiertjes en samen met het koraalzand nemen Doktersvissen dat uiterst fijne koraalzand naar binnen. Dat laatste is dan weer noodzakelijk bij de vertering van de hardere diatomeeën die tot hun standaard voedselpakket behoren.

Wat hebben alle Doktersvissen gemeen ?

Doktersvissen kan je altijd herkennen aan hun unieke typische lichaamsvorm en hun sierlijke zwemwijze, te vergelijken met de lipvissen. Alleen de zijvinnen worden gebruikt en de staart als roer of wapen. Toch kunnen ze in een groot aquarium behoorlijk op snelheid komen. Hun “doktersnaam” danken ze aan een scalpelvorige stekel aan het staartvlak. Een inklapbaar zakmes die alleen bij grote gevechten bovengehaald wordt. Doktersvissen verplaatsen zich in alle waterlagen in het aquarium. Ze laten een onvermoeibare indruk na. De bijna alle doktersvissen houden hun prachtig jeugdkleed gedurende hun hele leven, ten minste als wij aandacht schenken aan hun levenswijze (lees voeding). Er zijn enkele uitzonderingen op die regel, o.a. Acanthurus. coeruleun die geel is in zijn jeugdkleed en later volwassen blauw met donkere strepen. Een voorbeeld van mimikry naar kleurvormen kan je zien bij de Acanthurus pyroferus. Die kan nl. gemakkelijk verward worden met een Centropyge flavissimus, of met Centropyge eibli of met een Centropyge vroliki.

Doktersvissen blijven altijd uitermate gevoelig voor plotse bewegingen vóór het aquarium, zeker wanneer ze als enkelingen in het aquarium verblijven. De stressgevoeligheid is sterk soort afhankelijk.

  Foto: Jean-Paul Vandersteen : Zebrasoma gemmatum

De voeding van Doktersvissen in de natuur.

In de natuur voeden de meeste volwassen Doktersvissen zich met algen en in de buurt van de riffen met zeegrassen. Allen geven de voorkeur aan draadalgen, niet de lange maar wel de kortere, vers uit het steen ontstane begroeiingen. Ze grazen ook op het dak van een rif. Pionurus scalpus eet uitsluitend kalkalgen. In hoger gelegen koraalrifgebieden onder invloed van sterke golfslag leven o.a. Acanthurus achilles, A. leucopareius, en de A. guttatus. Maar de A. thompsoni en de Naso hexacanthus leven uitzonderlijk in open water en moeten het dan ook eerder hebben van plantondiertjes.  

De voedselgewoonten kunnen ook veranderen in de loop van hun levensloop. Het is bekend dat jonge vissen uit de Naso familie bladalgen eten en pas later als ze volwassen zijn, meer energie nodig hebben, overschakelen op plankton. Het op gang komen van de hoornvorming is daar niet vreemd aan.

Onderzoek in de Rode zee bij de C. Nigrofuseus leerde ons dat hij in de winter vetreserves aanlegt in de geslachtsorganen en in de staartvin. Deze vetten bevatten hogere waarden onverzadigde vetten en tryglyserol dan in bvb de spierweefsels.

Waarnemingen in de natuur hebben ons geleerd dat Doktersvissen tot 10 u per dag grazen op en tussen stenen en koralen. Je kan zich dus best voorstellen dat zelfs in een groot aquarium, de bruikbare algenreserves voor 1 doktersvis reeds na 5 dagen opgebruikt is. Ook is een test gedaan waarbij een gedeelte van een rif ontoegankelijk werd gemaakt voor vissen. Na enkele weken was een duidelijke algen en wierengroei zichtbaar. Voldoende groenvoer bij het verzorgen van meerdere exemplaren, wordt een probleem ook in grote aquaria. Ofwel vermageren ze, ofwel stopt hun groei wanneer ze nog niet volwassen zijn. Sla er eens een encyclopedie op na en kijk hoe groot ze in de natuur worden. Dat is niet allemaal te wijten aan kleinere zwemruimte.

  Foto Luc Loyen :  Zebrasoma flavescens (Gele zeilvindoktersvis)

Erg belangrijk : de juiste voeding !!

De meeste Doktersvissen zijn herbivoren. Om het in mensentaal te zeggen: het zijn vegetariërs, ze lusten geen dierlijke kost. Tenzij ze niet anders voorgeschoteld krijgen of zoals bekend bij de Naso (hierboven vermeld) uit noodzaak, blijven ze ook herbivoor. Ctenochaetus strigosus is uitgerust met borstelvormige tandjes en samen met C. striatus en hawaiensies behoren ze tot de borsteltandigen onder de Doktersvissen. 

Geef je toch uitsluitend dierlijk voedsel dan kunnen de eerste problemen beginnen. Als men het voedselaanbod niet aanpast krijg je op lange termijn problemen. Hun darmkanaal is nu eenmaal langer dan bij carnivoren en dit om de afbraak van plantaardig materiaal aan te kunnen. Krijgen ze altijd mysis of ander dierlijk voedsel aangeboden, dan is de kans op verstoppingen groot en zijn darminfecties niet uit te sluiten. Zebrasoma flaviecens is daar het minst gevoelig voor en deCtenochaetus hawaiiensis meest gevoelig.

De spijsvertering bij Doktersvissen is een wonder op zich !

  Foto EdgarDonkervliet: Acanthurus sohal (Rode zee doktersvis)

Het verteringsmechanisme van Doktersvissen is nog niet zolang bekend. Speciale micro-organismen leven met elkaar in symbiose. Het verteringswerk wordt uitgevoerd door bacteriën en dinoflagellaten in samenwerking met Protisten. Deze laatsten blijven langer dan andere micro-organismen in de maag van de Doktersvissen. Men vindt ze in aantallen van 20.000 tot 100.000 per ml in de maaginhoud. Slechts 2 tot 3 uur hebben ze nodig om hun werk te doen. Die korte tijd is ook de reden waarom Doktersvissen die sterk vermagerd uit een transport komen soms ten dode opgeschreven zijn. Het lang vasten zorgt voor een lege maag en het afsterven van de noodzakelijke micro-organismen. Is geen voeding in de darmen aanwezig dan sterft de darmfauna af. Dit wordt soms in de hand gewerkt door de antibiotica kuren die in de groothandel gebruikt worden. Breng je later die vissen in uw aquarium dan eten ze wel vlug maar hun verteringssysteem is vernietigd. Ze sterven een hongerdood terwijl ze toch voldoende eten. 

 

 

Maar meestal loopt het niet zo’n vaart want de natuur “legt” soms nog iets om het hoekje. Je hebt het waarschijnlijk reeds opgemerkt, Doktersvissen eten graag de ontlasting van hun medebewoners op. Daarin komen resten voor van de darmfauna van hun collega’s en dat kan best van betere kwaliteit zijn. Je kan deze rare eetgewoonten nu wel begrijpen !

 

 

  foto Hans-Peter : Naso lituratus                                                                    foto Hans-Peter : Acanthurus achilles            

Hoe voedt je uw Doktersvissen in het Rifaquarium

Wanneer de waterkwaliteit perfect is, de Doktersvissen een behoorlijk onderkomen hebben in een ruime bak met geschikte medebewoners staat niets meer in je weg om er jarenlang plezier aan te beleven. De voeding blijft nu de het belangrijkste aandachtspunt te worden..

·      Bijvoeren met plantaardig materiaal is levensnoodzakelijk.

De natuurlijke aangroei van groenvoer in mijn aquarium (bruto 1200 l) was niet toereikend. Mijn bezetting was één gele doktersvis en één blauwe picasso, respectievelijk 7 jaar en 4 jaar oud. Ze deelden de natuurlijke groene tafel. De rest, een stel anemoonvissen, 6 gramma loretto’s , 2 Caribische lipvissen, een rifwachter, een pincetvis, en enkele pitvissen kijken enkel uit naar het aanbod diepvries artemia, bijna dagelijks met wat toegevoegde vitaminen aangeboden.

Je kan dus best “vooraf” de Doktersvissen een portie groenvoer aanreiken.

In de zomer is dat 2 keer per week enkele blaadjes zelf gekweekte sla. Wanneer dat niet meer beschikbaar wordt grijp je naar alternatieven. Plantaardig droogvoer, algen uit de leidingen, (zie verder), spirulina enz.

Het zijn garanties op een lang en gezonde levenswijze voor alle Doktersvissen.

  Foto Vanie : Ctenochaetus hawaiiensis

·      Sla als groenvoer... maar !

Ik durf het niet en zou het niemand aanraden : sla uit het commerciële circuit geven is levensgevaarlijk. Deze sla kan bespoten zijn met zowel fungiciden als pesticiden. Hoe gevaarlijk dat is toont volgend rekenvoorbeeld. Een volwassen gele dokter weegt vb. 30 gram en hij kan rustig een paar blaadjes sla naar binnen werken die samen 3 gram wegen. Dat is 10 % van zijn eigen gewicht. Als een volwassen persoon van 75 kg het zou aankunnen om 7,5 kg sla te eten die met de gebruikelijke sproeistoffen zijn behandeld, dan houdt hij daar een voedselvergiftiging aan over !

Stipgevoeligheid van de Paracanthurus hepatus 

Introductie

Bij het initieel bevolken van een aquarium gebeurt het geregeld, daarna af en toe nog: het introduceren van nieuwe vissen in een reeds bevolkt aquarium. Vanwege volgende factoren dienen we de nodige aandacht te schenken aan het toevoegen van nieuwe bewoners aan een bestaande populatie.

Vele vissen vormen een territorium

De ruimte die wij de dieren bieden is een fractie ten opzichte van hun natuurlijk leefgebied

Bijhorende consequenties hiervan zijn dat bij stijgende vispopulatie de ‘persoonlijke ruimte’ per vis daalt en als de huidige bewoners daar een probleem mee hebben we terechtkomen bij een tweede consequentie: vluchten kan voor niemand in het gemiddelde formaat aquarium. Daarom hebben we er alle belang bij dat in het geval van uitbreiding we de nodige aandacht schenken aan het introduceren van de nieuwkomers. Er zijn verschillende methodes om dieren in het aquarium te brengen en we zullen de meest voorkomende hieronder bespreken. Er wordt vanuit gegaan dat bij het inbrengen van de vissen in het aquarium zij reeds werden overgewend aan de waterwaarden (pH, temperatuur, …) van de nieuwe thuis door de druppelmethode of anders.

Opmerking: dit artikel werd geschreven met voornamelijk ervaringen uit de zeewateraquaristiek welke gekend staat om zijn agressieve en territoriale dieren en specifieke decoratiematerialen en –opbouw.


Methode 1: quick and dirty

Deze methode behoeft weinig uitleg: de nieuwe dieren worden zonder bijkomende maatregelen in het aquarium gezet terwijl alle verlichting aan is. De gevolgen zijn evident: de nieuwkomers worden direct opgemerkt en als ongewenste indringers beschouwd want vaak zijn het voedselconcurrenten die als je niet oplet met je territorium en vrouwen gaan lopen. Reactie blijft dus niet uit. Indien het aquarium onvoldoende schuilplaatsen biedt, zullen er onvermijdelijk gevechten ontstaan die meestal slecht uitdraaien voor de nieuwelingen. Zij zijn vaak verzwakt van het transport en hebben nog geen kans gehad aan te sterken. Ook kennen ze de nieuwe omgeving niet.
Deze methode hoeft geen verdere toelichting en wordt zeker niet aangeraden.

              
               Foto: Luc Loyen.

Methode 2: aandacht afleiden

Met deze manier leidt je de aandacht af van de reeds aanwezige vissen door hen te voederen. Indien je het voederen enkele dagen daarvoor gestaakt hebt als voorbereiding van de introductie dan zullen de hongerigen tijdelijk weinig oog hebben voor de vreemde vissen. Deze laatste krijgen dan kans om een veilig plekje te zoeken en een eerste indruk op te doen van de nieuwe leefruimte. Het bijzetten zelf gebeurt dan tijdens de voederbeurt of er vlak na. De gevulde buiken zullen tevens de agressiviteit milderen.


Methode 3: als de nacht is gevallen

Wat je niet ziet, kan je ook niet aanzetten tot actie. Daarom is het ook een manier om de populatie uit te breiden. Vaak zoeken vissen bij nacht een vaste stek op om te ‘slapen’ en daalt hun activiteit (of de mannen moesten achter de vrouwen aan gaan). Als de verlichting een uurtje uit is, voeg je de vissen toe aan het aquarium. Zeker wanneer nachtverlichting aanwezig is, hebben nieuwelingen voldoende kans met betrekking tot de eerste kennismaking van de omgeving.


Methode 4: wijzigen aquariuminrichting

Iets meer werk ten opzichte van de vorige methodes maar gekend om zijn succes is het ingrijpen op de gevormde territoria. Elke vis kent zijn persoonlijke ruimte zeer goed en zal die van nature uit ook met schub en vin verdedigen. Wanneer je de territoriumgrenzen teniet doet door het aquarium opnieuw/anders in te richten, zullen alle vissen – zowel de nieuwkomers als de andere – aan de slag moeten om de ruimte te verdelen. Iedereen krijgt gelijke kansen indien de laatst ingezette dieren niet te verzwakt zijn.

 

Er zijn twee manieren om tot herinrichting over te gaan:
- de tijdelijke methode:    voeg grote, vreemde objecten voor enkele dagen toe aan de inrichting waardoor het zicht doorheen het aquarium verandert. De huidige bewoners zullen dit als een nieuwe omgeving zien. Ik heb aquaria gezien waarbij men als stoorvoorwerpen eetborden gebruikte. Geen zicht maar wel succesvol.
- de definitieve methode:    maak gebruik van de reeds aanwezige decoratiematerialen (planten, stenen, hout, …) en richt het aquarium opnieuw in. Deze optie kan enkel als men bereid is de bestaande inrichting op te geven.

Om een grotere kans op slagen te creëren, is het mogelijk om methodes 2, 3 en 4 te combineren. Ook al heeft voornamelijk methode 4 zijn nut bewezen, toch bestaat er een nog betere manier om nieuwe dieren te introduceren met voordelen die we niet in de vorig besproken methodes terugvinden, met name: het introductiebakje.


Methode 5: introductiebakje

Een introductiebakje is niets anders dan een aquarium in een aquarium. Een voorbeeld zijn de drijvende bevallingskamertjes voor levendbarenden (voor guppen, zwaarddragers, …) die we allemaal wel kennen. Het gebruik van zo’n tijdelijke behuizing voor de nieuwkomers is dat …

… zij kunnen wennen aan de bestaande populatie en omgekeerd zonder gevolgen
De dieren kunnen elkaar zien maar niet verwonden. In het begin zullen courante bewoners zeker overgaan tot de aanval maar al snel moeten concluderen dat er geen beginnen aan is. Hun vechtlust zal hierdoor vlug bekoelen.

… zij gericht gevoederd kunnen worden
Als de verzwakte nieuwkomers direct worden bloot gesteld aan de voedselconcurrentie dan zal dit vaak in hun nadeel beslecht worden. In het introductiebakje kunnen zij op krachten komen: geen vis die hen stoort en het eten dat aan het bakje wordt toegevoegd is enkel bereikbaar voor hen.

… zij goed geobserveerd kunnen worden
Nieuwkomers werden tot op het moment van introductie in je aquarium zwaar op de proef gesteld: verschillende malen gevangen en getransporteerd worden en steeds moeten wennen aan steeds wijzigende waterkwaliteiten. Je zou voor minder het loodje leggen. Dit tast het immuniteitssysteem van de dieren aan wat aanleiding kan geven tot ziektes. Indien de dieren direct aan het aquarium worden toegevoegd en zij zich tijdens de eerste dagen verschuilen achter de decoratie dan is het moeilijk te achterhalen of de vissen al dan niet in orde zijn. In het introductiebakje zijn ze ten alle tijden zichtbaar en kunnen tot in detail geïnspecteerd worden op kwalen. En dit brengt ons bij het laatste voordeel.

… zij gemakkelijk kunnen verwijderd worden bij problemen (ziekte, sterfte, …)
Niets is zo vervelend als het moeten verwijderen van dieren en toch zeker als er een overvloed aan decoratiematerialen aanwezig is. Sowieso doe je er best aan om zo min mogelijk met je armen (en netje) in het aquarium te zitten. Dit leidt steeds tot stress bij de vissen en bij vuile armen kan dat leiden tot verslechterde waterkwaliteit. Het introductiebakje hangt bovenaan het aquarium en de inhoud ervan is makkelijk bereikbaar.


300 gaten

Zoals eerder aangehaald is het mogelijk om de standaard bevallingsbakjes aan te schaffen. Ze zijn goedkoop, niet al te groot en kunnen meestal gecompartimenteerd worden. Toch zijn er enkele nadelen aan verbonden: voor grotere dieren zijn ze niet geschikt, ze maken gebruik van luchtreservoirs om te drijven waardoor je geen extra decoratie – lees gewicht - (steen of hout om de dieren houvast te geven of schuilplaatsen) kan plaatsen en als je ze niet bevestigt, drijven ze heel het aquarium rond waarbij de nodige beschadigingen kunnen optreden.

Deze nadelen zijn alle van toepassing op mijn zeeaquarium en daarom besloot ik op aangeven van een collega-aquariaan om zelf een bakje te maken. Hiervoor schafte ik een plexiglas aquarium aan met afmetingen 35 x 20 x 20 cm., plexiglasplaat en een pvc-buis met diameter 18 mm. Met een boormachine werden in de bodem en zijwanden in totaal 300 gaten geboord met een diameter van 5 mm. In de zijwanden voornamelijk om voldoende stroming te voorzien; in de bodem om het overtollige voedsel af te voeren naar het aquarium waar sowieso genoeg gegadigden te vinden zijn. Tegen de zijwanden werden twee plaatjes geplakt met een gat van 25 mm. Hiermee wordt de afstand tussen het wateroppervlak en de ophangbuis overbrugt zodat er minimale waterhoogteverlies in het bakje zelf is. De lengte van de pvc-buis wordt bepaald door de afstand tussen de twee trekstrippen waarop de buis rust.

Het systeem werkt naar volle tevredenheid met misschien 1 minpuntje: aangezien het bakje boven in het aquarium hangt, zijn er bij de introductie van bijkomende bodembewoners nog wel wat strubbelingen te verwachten nadat de nieuwelingen worden los gelaten. De andere voordelen echter blijven wel bestaan.
Op de foto ziet u de voorrode koraalklimmer wennen aan de nieuwe waterwaarden. Een stukje levend steen zal dienen als zijn uitkijkpost.